Πέμπτη 27 Δεκεμβρίου 2012

H Θεοτόκος στην εικόνα της Γέννησης του Χριστου


web statistics
















































Η Εικόνα της Γεννήσεως, του Διονυσίου Σκλήρη
(Απόσπασμα)


Η εικόνα της Γεννήσεως έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού απεικονίζει εικαστικά το άρρητο μυστήριο της Ενσαρκώσεως του Θεού. Το γεγονός της ενανθρωπήσεως, κατά τη θεολογία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, αποτελεί τον συμπαντικό σκοπό, τον όποιο έθεσε ο Θεός στη Δημιουργία από την αρχή της, και τον όποιο «έχοντας στο νου» δημιούργησε τις φύσεις των όντων. Στην ενσάρκωση ενώνεται το κτιστό με το άκτιστο, το πεπερασμένο με το άπειρο, το χρονικό με το άχρονο, το υλικό με το αυλό, ο άνθρωπος με τον Θεό. Κατά την έκφραση του αγίου Μαξίμου, «όλος ο χρόνος και όλα όσα είναι εν χρόνω βρίσκουν την αρχή και το τέλος τους στον Χριστό». Και πραγματικά, στην εικόνα της Γεννήσεως η καθολικότητα του κτιστού μετέχει δοξολογικά στο μυστήριο της σωτηρίας: ο υλικός κόσμος, τα ζώα, οι άνθρωποι όλων των κατηγοριών, οι ασώματες φύσεις των αγγέλων, όλα τα είδη των όντων συμπαρίστανται στην κατ' εξοχήν επιφάνεια του Θεού.

Η παράσταση της Γεννήσεως άρχισε απλά περιλαμβάνοντας μόνο τη Θεοτόκο, το Θείο Βρέφος και τη φάτνη με τα ζώα. Στη συνέχεια, πολλές λεπτομέρειες εισήχθησαν και διαφορετικά θέματα συνετέθησαν, έτσι ώστε να φτάσουμε μετά τον 9ο αιώνα στην Ανατολή σε μια σχετική σταθεροποίηση της εικόνας με τη συμπερίληψη μιας πολλαπλότητας παραστάσεων. Στη Δύση εξακολουθούν και μετά να δημιουργούνται νέα θέματα. Αξίζει, όμως, να μελετήσουμε χωριστά τη δημιουργία, την εξέλιξη, το νόημα και τον συμβολιμό των επιμέρους παραστάσεων της εικόνας της Γεννήσεως, όπως διαμορφώθηκε στην Ανατολή.




Η θέση και το μέγεθος της Θεοτόκου στην εικόνα της Γεννήσεως καταδεικνύουν την κεντρική σημασία της για όλη την κτίση. Η Παναγία, περισσότερο από κάθε άλλο πνευματικό ή υλικό κτίσμα, συνέβαλε στην Ενσάρκωση του Θεού, φτάνοντας τη μέγιστη αλληλοπεριχώρηση με τη ζωή και την υψίστη ταύτιση με το θέλημα του Θεού. Και όπως η άρνηση της παλαιάς Εύας είχε ως συμπαντικές συνέπειες την πτώση της ανθρωπότητας και τη φθορά της φύσης, έτσι η κατάφαση της νέας Εύας στον Θεό έχει εξίσου συμπαντικές συνέπειες - την δια του Υιού της σωτηρία και ανακαίνιση του κόσμου. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο δοξαστικό των Χριστουγέννων «Τί Σοι προσενέγκωμεν Χριστέ, η Παναγία παρουσιάζεται ως η ειδική ευχαριστιακή προσφορά του γένους των ανθρώπων στον Κτίστη, μια προσφορά ασύγκριτα σημαντικότερη από των άλλων κτισμάτων.
Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι απεικονίσεως της Θεοτόκου, πού αντιστοιχούν σε διαφορετικές θεολογικές προϋποθέσεις. Κατά τον πρώτο, η Παναγία κάθεται μπροστά από τη φάτνη και προσβλέπει με ήρεμο βλέμμα προς τον Χριστό. Με αυτόν τον τρόπο καταδεικνύεται το θεολογικό νόημα της ανώδυνου γεννήσεως του Χριστού, και κατ' επέκταση του αειπαρθένου της Θεοτόκου. Η έμφαση, δηλαδή, δίνεται στη θεϊκότητα του Βρέφους και στον υπερφυσικό χαρακτήρα της Γεννήσεως, προς αποφυγή της αιρέσεως του νεστοριανισμού. Κατά τον δεύτερο, η Θεοτόκος είναι ανακεκλιμμένη σε κλίνη δείχνοντας με την έκφραση της μεγαλύτερη κούραση. Εδώ, το θεολογικό αίτημα είναι να φανεί ο χειροπιαστός χαρακτήρας της Ενσαρκώσεως ενάντια σε κάθε είδους δοκητισμούς. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην ανθρωπότητα του Χριστού και στα φυσικά στοιχεία του τρόπου της Γεννήσεως.
Οι δύο αυτοί τύποι αρχικά εναλλάσσονται με διάφορες παραλλαγές σε Ανατολή και Δύση. Ο πρώτος κυριαρχεί περισσότερο στη Δύση, ενώ ο δεύτερος στην Ανατολή (κυρίως μετά τον 6ο αίώνα), ιδίως στη Συρία και στην Καππαδοκία.
Μεταγενέστερη είναι η παράσταση της γονυπετούς Παναγίας μπροστά στη φάτνη του Χριστού. Στην Ελλάδα συναντάται για πρώτη φορά σε εικόνα του Θεοφάνους του Κρητός στη Μονή Σταυρονικήτα το 1546, οφείλεται σε δυτικές επιδράσεις, αλλά ωστόσο καθιερώνεται σε κάποιο βαθμό. Στη Δύση, από τον 14ο αιώνα η παλαιότερη παράσταση της Γεννήσεως αντικαθίσταται από τον τύπο της Προσκυνήσεως του Θείου Βρέφους. Εδώ η Παναγία είναι γονυπετής με τα χέρια υψωμένα σε δέηση ή με ενωμένες τις παλάμες. Ο τύπος έχει αρχαία, παγανιστική προέλευση, αλλά εκφράζει και σημαντικά θεολογικά αιτήματα. Ιστορικά συνδέεται με τους στοχασμούς και τα οράματα της αγίας Μπριγκίτης της Σουηδίας και του ψευδο-Μποναβεντούρα για τη Γέννηση του Κυρίου. Θεολογικά απηχεί την τάση να καθαρθεί η παράσταση από κάθε στοιχείο πού θα μπορούσε να «μολύνει» την καθαρότητα και την ακεραιότητα της παρθενικής γεννήσεως, εξομοιώνοντας τη Γέννηση του Χριστού με τις φυσικές γεννήσεις. Η τάση αυτή σχετίζεται με την ολοένα αυξανόμενη λατρεία της Παναγίας ως Παρθένου στη Δύση. Εξίσου σημαντικό θεολογικό κίνητρο ήταν η θέληση να εξαρθεί η Θεότητα του Βρέφους.
Οι εικαστικές αυτές επιλογές σχετίζονται με ευρύτερους υπαρξιακούς, θεολογικούς και πατερικούς προβληματισμούς. Στην παράδοξη Γέννηση του Χριστού, πολλοί θεολόγοι είδαν μια σωτήρια για τον άνθρωπο υπέρβαση των φυσικών νόμων. Προκύπτει από μια σύλληψη «άνευ σποράς» και έναν τόκο «άνευ φθοράς». Έτσι καταργείται ο φαύλος κύκλος της ηδονής και της οδύνης, αφού η Θεοτόκος ήταν άπειρη τόσο της ηδονής στη σύλληψη, όσο και των ωδίνων στη γέννηση του Υιού της. Άλλα και σε πιο οντολογικό επίπεδο, αλλάξει ριζικά ο τρόπος γεννήσεως, δηλαδή ο τρόπος σύστασης της ίδιας της ταυτότητας του ανθρώπου. Ο βιολογικός τρόπος αναπαραγωγής έχει δύο πτυχές: τον σεξουαλικό πολλαπλασιασμό, και τον θάνατο του συγκεκριμένου προσώπου για χάρη της επιβίωσης του είδους μέσα στη σκυταλοδρομία της ζωής. Στο Πρόσωπο του Χριστού ο εσχατολογικός τρόπος υπάρξεως εισέρχεται στην ιστορία, και υπερβαίνονται και οι δύο πτυχές. Όχι μόνο ο θάνατος με την Ανάσταση, αλλά και ο φυσικός τρόπος γεννήσεως με την αειπαρθενία της Θεοτόκου. Θα άξιζε ειδικότερη θεολογική μελέτη το γεγονός ότι οι Βυζαντινοί δεν δίστασαν να απεικονίσουν την Παναγία κουρασμένη και κεκλιμμένη μετά τον τόκο. Πάντως, η έμφαση πού δόθηκε στη Δύση στον υπερφυσικό χαρακτήρα της Γέννησης, ίσως συνδέεται με συγκεκριμένα θεολογικά σκεπτικά, όπως, μεταξύ άλλων, την αντίληψη της αντικειμενικής μεταδόσεως του προπατορικού αμαρτήματος δια του «μεταπτωτικού» τρόπου γεννήσεως.
Ενδιαφέρον συμβολικό στοιχείο αποτελεί και το γεγονός ότι η Παναγία ανακεκλιμμένη μπροστά από το σπήλαιο και την κορυφή του ορούς, αποτελεί συμβολισμό του αειπαρθένου, αφού η Θεοτόκος χαρακτηρίζεται ως «ορός αλατόμητον». Εξάλλου, η «γλυκεία μελαγχολία», κατά την έκφραση του Φώτη Κόντογλου, στο βλέμμα της Παναγίας, κατά τον αποτελεί προοικονομία του τραγικού γεγονότος του Σταυρού.

Τα Χριστούγεννα και η Μητέρα


web statistics



Τα Χριστούγεννα είναι το μεγαλύτε­ρο γεγονός της παγκοσμίου ιστορίας,αφού αυτό έγινε το χρονικό ορόσημο δύο κόσμωντης προ Χριστού καί τηςμε­τά Χριστόν ανθρωπότηταςΉ ένανθρώπησις του Θεού είναι«το μόνονκαινόν (καινούργιουπό τον ήλιον καί το πά­ντων των καινών καινότατον»,κατά τον "Αγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό.
Επίσης στο Συναξάριον της ημέρας διαβάζουμε«Θεός το τεχθένή δε μήτηρΠαρθένος· τί μείζον άλλο καινόν είδεν ή κτίσις;»Γιαυτό καί ή επί γηςστρατευόμενη Εκκλησία του Χριστού εορτάζει το γεγονός με εξαιρετικήλα­μπρότητα καί άγάλλεται θεοπρεπώς, μα­ζί με τις στρατιές των αγγέλων καίτων αγίωνπού βρίσκονται στους ουρανούςψάλλοντας το«Δόξα εν ύψίστοιςΘεώ καί επί γης ειρήνη εν άνθρώποις ευδο­κία»!
Προεκτείνοντας λίγο το νόημα της εορτής, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ταΧριστούγενναεκτός των άλλωνκαί ως την κατεξοχήν εορτήπούπροβάλ­λει το μυστήριο της Μητέραςυπό τις εξής τρεις διαστάσεις του.
Πρώτον- Στό γεγονός των Χριστου­γέννων τονίζεται καί το μυστήριο τηςΜητέρας του Κυρίου μαςΚαθώς πλη­σιάζουμε εύσεβώς καί εύλαβώς στο θεοδόχοΣπήλαιο της Βηθλεέμπαρατη­ρούμε ότι σε πολύ κεντρική θέση υπάρ­χει ήΠαναγία Μορφή ΤηςΕίναι εκείνη πού έπαιξε τον πρωτεύοντα καί καθορι­στικόρόλο στην εκπλήρωση του θείου σχεδίου της άπολυτρώσεώς μαςΕίναι αυτήπούκατά τον 'Αγιο ΊωΔαμασκηνό καί πάλι: "άπαν το Μυστήριον της θείαςΟικονομίας συνίστησιν»Διότικατά τον ίδιο πάντοτε "Αγιο Πατέρα«ήΘεοτό­κος εχορήγησε τω κτίστη το κτισθήναι καί τω Πλάστη το πλασθήναι καίτω Υίω  του Θεού και Θεώ το σαρκωθήναι και ανθρωπισθήναι.
Ή Παναγία Μητέρα του Χρίστου είναι η υψίστη προσφορά του ανθρωπί­νουγένους προς τον ΘεόΣτόν εσπε­ρινό των Χριστουγέννων ψάλλουμε«Τί σοίπροσενέγκωμεν Χριστέ ότι ώφθης επί της γης ως άνθρωπος δι'ημάς; "Εκαστονγαρ των υπό Σού γενομένων κτισμάτωντην εύχαρίστίαν Σοί προσά­γει....ημείς δε (Σού προσφέρουμεΜη­τέρα Παρθένον».
Συγχρόνως όμως ή Ύπεραγία Θεο­τόκος είναι καί ή πλέον γενναιόδωρηαντιπροσφορά του Θεού προς την ανθρωπότητα. "Ετσιή Μητέρα του Θεού,γίνεται η σπλαχνική μητέρα καί των ανθρώπων καί μάλιστα των χρι­στιανών. Καθώς την βλέπουμε να κρατά στην αγκαλιά Της τον Χριστόείναι σαν να βαστάζη καί όλους εμάς, πού πιστεύ­ουμε σΑυτόν.
Δεύτερον-Στήν Μορφή της Μητέ­ρας του Κυρίου μας αντικατοπτρίζεται καί τοΜυστήριο κάθε μητέραςΤο θαύμα της μητρότητας παίρνει από αυτήν ένααπέραντο βάθος καί μια ασύλ­ληπτη αξίαΕπιβεβαιώνεται έτσι αυτό πού είπεκάποιοςότι«ή μητέρα μας είναι το άγιώτερο καί ίερώτερο πλάσμα στην ζωήμας»Ή ύπαρξη της κρύβει κάτι το θεϊκόέφόσον καί αυτή γίνεται μιαάλλη πηγή ζωήςΕίναι δε επί πλέον καί μοναδικήέφόσον ό καθένας μαςέχει μόνο μία μητέραΚαί για να χρησι­μοποιήσουμεκάπως διαφοροποιημένοτον Παύλειο λόγο«εάν γαρ μύριους παιδαγωγούς έχωμεν... άλλου πολλάς μητέρας».
Η μητέρα γεννώντας ένα παιδί, φέρ­νει στον κόσμο ένα πλάσμαπού είναιπλασμένο «κατεικόνα» Θεού καί ακρι­βέστερα του ΧριστούΑυτήν την νέαΰπαρξι ή Μητέρα καλείται να την οδη­γήσει από το «κατεικόνα» στο«καθ'όμοίωσιν»όπως λένε οί ΠατέρεςΔη­λαδή να την κάνει ένα ομοίωμα τουΧρι­στούΑυτός είναι ό μέγας προορισμός τηςΜε το αίμα και το γάλα της,την αγά­πη και την στοργή τηςτην αγωγή και διαπαιδαγώγησα τηςέχειαποστολή να μόρφωση τον Χριστό «εν τη καρδία» του παιδιού της (Γαλ. 4, 19), όπως έμορφοποιούσε μέρα με την ήμερα επί εννέα μήνες μέσα στα σπλάχνατηςτην φυσι­κή του υπόστασηΒεβαίως το έργο αυτό δεν είναι απλόΕίναιτεράστιο και το πλέον εύθυνοφόρο μέσα στη ζωή.
Ό Θεός έχει δώσει στην Μητέρα μια θέση μέσα στο σπίτικεντρική καιουσια­στικήΤο σπίτι και ή οικογένεια είναι το πραγματικό της βασίλειο.Είναι το θερ­μοκήπιοπού πρέπει να εκτρέφει χαρι­τωμένους ανθρώπουςΌπωςλέγει ό "ΑγΓρηγΝύσσης «από της εστίας ή χάρις ενταύθα το των αγαθώνέργαστήριον»Καί σαυτό το θεϊκό έργο καλεϊται να διακονήση κυρίως ήΜητέραΚαλείται να εντείνει τον αγώνα καί την αγωνία τηςιδίως κατά τιςήμερες των Χριστουγέννωνώστε το σπίτι της να γί­νει μια άλλη Βηθλεέμ καίή καρδιά των παιδιών της μια νοητή φάτνη.
Τρίτον- Καθώς εξετάζουμε το ύπέρθειο γεγονός της Γεννήσεως του Χρι­στούκαί τον ρόλο της Μητέραςπρέπει να τονίσουμε καί μια άλλη διάσταση του,την μυστική καί πνευματική.
Είπε κάποιος σύγχρονος συγγρα­φεύς«Χίλιες φορές καί αν έχει γεννη­θεί όΧριστός στη Βηθλεέμδεν έχει καμμιά σημασίααν δεν γεννηθή μέσα στηνκαρδιά του κάθε ανθρώπου».Την αλήθεια αυτή υπογραμμίζει καί ό θεοφόρος"ΑγΜάξιμος ό Όμολογητής με τα έξης λόγια«Ο του Θεού Λόγοςέφάπαξκατά σάρκα γεννηθείςαεί γεννάται κατά πνεύμα τοις θέλουσι καί γίνεταιβρέφος εαυτόν εν έκείνοις διαπλάττων ταίς άρεταϊς»Επομένως ό Χριστόςέγεννήθηγια να... γεννάται μέ­σα στίς καρδιές μαςΈτέχθηγια να...τί­κτεταιΉλθεγια να έρχεται στην προ­σωπική ζωή του καθενός μας
Ό 'ΑγΣυμεών ό νέος Θεολόγοςαναλύοντας το μυστήριο αυτόλέγει«Ότανπιστεύου­με ολόψυχα καί μετανοήσουμε θερμάθα συλλάβουμε τον Λόγο του Θεοϋστίς καρδιές μαςκαθώς τον συνέλαβε ή Παρθένοςπροσφέροντας Του καίεμείς τις ψυχές μας παρθενικές καί αγνές». Καί συνεχίζει: «Είναι καλότυ­χος όποιος θα ίδή τον Χριστό να μορ­φώνεται μέσα τουΑυτός γίνεταιΜήτηρ Χρίστουέχοντας μέσα του σαν βρέφος τον Χριστό». Δηλαδήόπως ήμητέραόταν κυοφορεί αισθάνεται τα σκιρτήμα­τα του βρέφους καίαντιλαμβάνεται ότι κάτι ζωντανό υπάρχει στα σπλάχνα τηςέτσι καί ηχριστιανική καί αναγεννη­μένη ψυχή - σύμφωνα καί με την διαβεβαίωση τουΑγίου ΔιαδόχουΕπισκόπου Φωτικής - αισθάνεται εντός της ως άλλα«βρεφοπρεπή σκιρτήματα»την παρου­σία του ΧριστούΑυτό άλλωστε ύπεσχέθη όΚύριος σε αυτούς πού θα τον δε­χθούν μέσα τους«ένοικήσω εν αϋτοϊς καίέμπεριπατήσω» (ΒΚορ. 6,16).
Κατόπιν τούτων αντιλαμβάνεται κα­νείς ότι τα Χριστούγεννα δεν είναι μιααπλή έπετειακή εορτή του κάθε χρόνουαλλά ένα οριακό βιωματικό γεγονός,πού μπορεί να συμβεί σε κάθε άνθρωπο σε ανύποπτο χρόνο «εν παντί καιρώ καίτόπω» καί όχι μόνο την 25ην Δεκεμβρί­ου. "Ετσι τα Χριστούγεννααπό έναιστορικό καί εξωτερικό γεγονόςγίνεται εμπειρία εσωτερική καί υπαρξια­κή.Από αφορμή εορτα­σμού για μια μόνο ήμε­ρααποβαίνει γεγο­νός πού κάνειόλη την ζωή μας μια πανευφρόσυνη εορτή!...
Του Αρχ.Αθηναγόρα Καραματζάνη Πειραική Εκκλησία  
ΠΗΓΗ.ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΓΥΝΑΙΚΑ