web statistics
Η θέση και το μέγεθος της Θεοτόκου στην εικόνα της Γεννήσεως καταδεικνύουν την
κεντρική σημασία της για όλη την κτίση. Η Παναγία, περισσότερο από κάθε άλλο
πνευματικό ή υλικό κτίσμα, συνέβαλε στην Ενσάρκωση του Θεού, φτάνοντας τη
μέγιστη αλληλοπεριχώρηση με τη ζωή και την υψίστη ταύτιση με το θέλημα του
Θεού. Και όπως η άρνηση της παλαιάς Εύας είχε ως συμπαντικές συνέπειες την
πτώση της ανθρωπότητας και τη φθορά της φύσης, έτσι η κατάφαση της νέας Εύας
στον Θεό έχει εξίσου συμπαντικές συνέπειες - την δια του Υιού της σωτηρία και
ανακαίνιση του κόσμου. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο δοξαστικό των Χριστουγέννων
«Τί Σοι προσενέγκωμεν Χριστέ, η Παναγία παρουσιάζεται ως η ειδική ευχαριστιακή
προσφορά του γένους των ανθρώπων στον Κτίστη, μια προσφορά ασύγκριτα
σημαντικότερη από των άλλων κτισμάτων.
Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι απεικονίσεως της Θεοτόκου, πού
αντιστοιχούν σε διαφορετικές θεολογικές προϋποθέσεις. Κατά τον πρώτο, η Παναγία
κάθεται μπροστά από τη φάτνη και προσβλέπει με ήρεμο βλέμμα προς τον Χριστό. Με
αυτόν τον τρόπο καταδεικνύεται το θεολογικό νόημα της ανώδυνου γεννήσεως του
Χριστού, και κατ' επέκταση του αειπαρθένου της Θεοτόκου. Η έμφαση, δηλαδή,
δίνεται στη θεϊκότητα του Βρέφους και στον υπερφυσικό χαρακτήρα της Γεννήσεως,
προς αποφυγή της αιρέσεως του νεστοριανισμού. Κατά τον δεύτερο, η Θεοτόκος
είναι ανακεκλιμμένη σε κλίνη δείχνοντας με την έκφραση της μεγαλύτερη κούραση.
Εδώ, το θεολογικό αίτημα είναι να φανεί ο χειροπιαστός χαρακτήρας της
Ενσαρκώσεως ενάντια σε κάθε είδους δοκητισμούς. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην
ανθρωπότητα του Χριστού και στα φυσικά στοιχεία του τρόπου της Γεννήσεως.
Οι δύο αυτοί τύποι αρχικά εναλλάσσονται με διάφορες
παραλλαγές σε Ανατολή και Δύση. Ο πρώτος κυριαρχεί περισσότερο στη Δύση, ενώ ο
δεύτερος στην Ανατολή (κυρίως μετά τον 6ο αίώνα), ιδίως στη Συρία και στην
Καππαδοκία.
Μεταγενέστερη είναι η παράσταση της γονυπετούς Παναγίας
μπροστά στη φάτνη του Χριστού. Στην Ελλάδα συναντάται για πρώτη φορά σε εικόνα
του Θεοφάνους του Κρητός στη Μονή Σταυρονικήτα το 1546, οφείλεται σε δυτικές
επιδράσεις, αλλά ωστόσο καθιερώνεται σε κάποιο βαθμό. Στη Δύση, από τον 14ο
αιώνα η παλαιότερη παράσταση της Γεννήσεως αντικαθίσταται από τον τύπο της
Προσκυνήσεως του Θείου Βρέφους. Εδώ η Παναγία είναι γονυπετής με τα χέρια
υψωμένα σε δέηση ή με ενωμένες τις παλάμες. Ο τύπος έχει αρχαία, παγανιστική
προέλευση, αλλά εκφράζει και σημαντικά θεολογικά αιτήματα. Ιστορικά συνδέεται
με τους στοχασμούς και τα οράματα της αγίας Μπριγκίτης της Σουηδίας και του
ψευδο-Μποναβεντούρα για τη Γέννηση του Κυρίου. Θεολογικά απηχεί την τάση να καθαρθεί
η παράσταση από κάθε στοιχείο πού θα μπορούσε να «μολύνει» την καθαρότητα και
την ακεραιότητα της παρθενικής γεννήσεως, εξομοιώνοντας τη Γέννηση του Χριστού
με τις φυσικές γεννήσεις. Η τάση αυτή σχετίζεται με την ολοένα αυξανόμενη
λατρεία της Παναγίας ως Παρθένου στη Δύση. Εξίσου σημαντικό θεολογικό κίνητρο
ήταν η θέληση να εξαρθεί η Θεότητα του Βρέφους.
Οι εικαστικές αυτές επιλογές σχετίζονται με ευρύτερους
υπαρξιακούς, θεολογικούς και πατερικούς προβληματισμούς. Στην παράδοξη Γέννηση
του Χριστού, πολλοί θεολόγοι είδαν μια σωτήρια για τον άνθρωπο υπέρβαση των
φυσικών νόμων. Προκύπτει από μια σύλληψη «άνευ σποράς» και έναν τόκο «άνευ
φθοράς». Έτσι καταργείται ο φαύλος κύκλος της ηδονής και της οδύνης, αφού η
Θεοτόκος ήταν άπειρη τόσο της ηδονής στη σύλληψη, όσο και των ωδίνων στη
γέννηση του Υιού της. Άλλα και σε πιο οντολογικό επίπεδο, αλλάξει ριζικά ο
τρόπος γεννήσεως, δηλαδή ο τρόπος σύστασης της ίδιας της ταυτότητας του
ανθρώπου. Ο βιολογικός τρόπος αναπαραγωγής έχει δύο πτυχές: τον σεξουαλικό πολλαπλασιασμό,
και τον θάνατο του συγκεκριμένου προσώπου για χάρη της επιβίωσης του είδους
μέσα στη σκυταλοδρομία της ζωής. Στο Πρόσωπο του Χριστού ο εσχατολογικός τρόπος
υπάρξεως εισέρχεται στην ιστορία, και υπερβαίνονται και οι δύο πτυχές. Όχι μόνο
ο θάνατος με την Ανάσταση, αλλά και ο φυσικός τρόπος γεννήσεως με την
αειπαρθενία της Θεοτόκου. Θα άξιζε ειδικότερη θεολογική μελέτη το γεγονός ότι
οι Βυζαντινοί δεν δίστασαν να απεικονίσουν την Παναγία κουρασμένη και
κεκλιμμένη μετά τον τόκο. Πάντως, η έμφαση πού δόθηκε στη Δύση στον υπερφυσικό
χαρακτήρα της Γέννησης, ίσως συνδέεται με συγκεκριμένα θεολογικά σκεπτικά,
όπως, μεταξύ άλλων, την αντίληψη της αντικειμενικής μεταδόσεως του προπατορικού
αμαρτήματος δια του «μεταπτωτικού» τρόπου γεννήσεως.
Ενδιαφέρον συμβολικό στοιχείο αποτελεί και το γεγονός ότι η
Παναγία ανακεκλιμμένη μπροστά από το σπήλαιο και την κορυφή του ορούς, αποτελεί
συμβολισμό του αειπαρθένου, αφού η Θεοτόκος χαρακτηρίζεται ως «ορός
αλατόμητον». Εξάλλου, η «γλυκεία μελαγχολία», κατά την έκφραση του Φώτη
Κόντογλου, στο βλέμμα της Παναγίας, κατά τον αποτελεί προοικονομία του τραγικού
γεγονότος του Σταυρού.
|