e-ΘΕΟTOKAΡΙΟ: Προσκύνημα στην Παναγία Παρηγορήτισσα της Άρτας

επιμέλεια:πρωτ.Δημητρίου Αθανασίου

Η Παναγία η Παρηγορήτισσα είναι ο πιο σημαντικός και διάσημος βυζαντινός ναός του νομού Άρτας. Χτίστηκε τον 13ο αιώνα από τον Νικηφόρο τον Α’ Κομνηνό Δούκα, στην ακμή του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Ο ναός είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και υπάρχουν ενδείξεις ότι τον 16ο αιώνα ήταν το Καθολικό γυναικείου μοναστηριού.

Η εφέστιος εικόνα της Μονής.

cf80ceb1cf81ceb7ceb3cebfcf81ceb9cf84ceb9cf83cf83ceb1-ceb5cebbceb5cebfcf85cf83ceb1-001

Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Παρηγορήτισσας βρίσκεται σε ξύλινο προσκυνητάρι του τέμπλου του ομώνυμου ναού και είναι η κύρια λατρευτική εικόνα του ναού. Η Παναγία αποτελεί εικονογραφική παραλλαγή του τύπου της Ελεούσας και συνδυάζει στοιχεία από τον τύπο της Παναγίας του Πάθους, όπως είναι το ανάστροφο πέλμα του Χριστού και η συγκρατημένη μελαγχολία της Παναγίας για το Πάθος του Χριστού.

Από τη μονή σήμερα σώζονται 16 κελιά που χρησιμοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι και το εστιατόριο που έχει αναστηλωθεί και φιλοξενεί προσωρινά σημαντική αρχαιολογική συλλογή, με ευρήματα από ολόκληρο το νομό Άρτας.

Μετά την παρακμή του μοναστηριού η Παναγία η Παρηγορήτισσα είναι μετόχι της Μονής της Κάτω Παναγιάς .. Σήμερα είναι βυζαντινό μουσείο και δεν λειτουργεί ως ναός.

Κτίτορες

Ο Ναός της Παρηγορήτισσας στην Άρτα, άρχισε να χτίζεται γύρω στο 1260, σύμφωνα με τις πηγές, από το Μιχαήλ Β’ Άγγελο Κομνηνό-Δούκα, Δεσπότη της Ηπείρου, και τη γυναίκα του βασίλισσα Θεοδώρα, την κατοπινή Αγία Θεοδώρα και πολιούχο της πόλης της Άρτας. Δε γνωρίζουμε αν αποπερατώθηκε αυτός ο πρώτος ναός ή αν έμεινε στη μέση. Αυτό που γνωρίζουμε σίγουρα από τις πηγές είναι ότι ολοκληρώθηκε από το διάδοχο του Μιχαήλ, το γιο του Νικηφόρο Α’ Άγγελο Κομνηνό-Δούκα και τη γυναίκα του Άννα Παλαιολογίνα Κατακουζηνού.

Τα ονόματα τους φαίνονται ολοκάθαρα στην κτιτορική επιγραφή, στο μαρμάρινο τοξωτό υπέρθυρο της Βασιλικής Πύλης, απ’ την πλευρά του κυρίως ναού. Είναι γραμμένη σε 11 θολίτες -σφηνοειδή κομμάτια του τόξου- απ’ τους οποίους οι επτά είναι οι αρχικοί, ενώ οι υπόλοιποι συμπληρώθηκαν αργότερα με τρόπο μάλιστα αυθαίρετο.

Κατά τον Α.Ορλάνδο, συστηματικό μελετητή των βυζαντινών μνημείων της Άρτας η επιγραφή διαβάζεται.

“Κομνηνοδούκας δεσπότης Νι[κηφ]όρος, Άννα βασίλ[ισσ]α Κομνην[οδούκαινα]

Κομνηνόβλαστος δ[εσπότης Θ]ωμάς μέγας, Κομνην[ών κ]λάδος α[γγελωνύμων]”

Αν κοιτάξετε προσεχτικά το ναό θα καταλάβετε ότι από το ύψος των παραθύρων και πάνω μοιάζει σαν να πρόκειται για ένα διαφορετικό ναό. Αυτό ίσως να εξηγεί και τις εικασίες για αποπεράτωση του από το Νικηφόρο Α’.

Χαρακτηριστικά του Ναού.

Η Παναγία η Παρηγορήτισσα ανήκει στον οκταγωνικό, σταυροειδή αρχιτεκτονικό τύπο. Εξωτερικά είναι ένα κυβικό ορθογώνιο κτίσμα, που του δίνουν έναν ελαφρύ τόνο ο αρχιτεκτονικός διάκοσμος και οι πανέμορφοι τρούλοι.. Εσωτερικά η Παναγία η Παρηγορίτισσα διακρίνεται για την κομψότητα των αρχιτεκτονικών μελών της, καθώς και τον πλούσιο γλυπτό διάκοσμο.

Οι πολλές φθορές συντέλεσαν στο να χάσει ο ναός ένα μεγάλο μέρος απ’ την παλιά του εσωτερική λαμπρότητα, διατήρησε ωστόσο το επιβλητικό του μεγαλείο. Αποτελείται από το νάρθηκα, τον κυρίως ναό και 2 παρεκκλήσια εκατέρωθεν του κυρίως ναού, των Ταξιαρχών αριστερά και του Αγίου Ιωάννη του προδρόμου δεξιά ως προς τον επισκέπτη. Ο νάρθηκας καλύπτεται με τέσσερα σταυροθόλια και μια”ασπίδα” στη μέση, επικοινωνεί δε με τα περεκκλήσια και τον κυρίως ναό με πέντε θύρες, που αρχικά ήταν τοξωτές αλλά αργότερα φράχτηκαν τα τύμπανα τους με πλινθοδομή. Πριν μερικά χρόνια έγινε απόξεση των σοβάδων του νάρθηκα απ’ την Αρχαιολογική Υπηρεσία, για να έρθει στο φως η τεχνική της τοιχοποιίας, αλλά και για να αποκτήσει ο εσωτερικός χώρος του μνημείου αισθητική ομοιογένεια. Στο υπέρθυρο της βασιλικής πύλης, προς την πλευρά του νάρθηκα, υπάρχει εντειχισμένη μικρή ενεπίγραφη πλάκα με τη χρονολογία 796, η οποία είναι εντελώς άσχετη με το χρόνο ίδρυσης του μνημείου ή του παλαιότερου ναΐσκου.
Και τα παρεκκλήσια στεγάζονται με σταυροθόλια, το δε βόρειο παρεκκλήσι χωρίζεται απ’ το ιερό με τοίχο-εικονοστάσι, που προστέθηκε αργότερα. Τα παρεκκλήσια φέρουν κεραμοπλαστική διακόσμηση στους τοίχους που τα χωρίζουν απ’ τον κυρίως ναό, γεγονός, που επιβεβαιώνει την άποψη ότι προϋπήρχε ναός στην ίδια θέση και οι τοίχοι αυτοί αποτελούσαν τις εξωτερικές πλάγιες πλευρές του, ή ότι ο ναός άρχισε να κατασκευάζεται χωρίς τα παρεκκλήσια, αλλά κατά την πορεία της κατασκευής άλλαξαν τα σχέδια για μεγαλύτερη χωρητικότητα και ευστάθεια του κτίσματος.
Πάνω απ’ τα παρεκκλήσια και το νάρθηκα υπάρχει συνεχής γυναικωνίτης που καλύπτεται στις γωνίες με τους τέσσερις τρούλλους, ενώ στο υπόλοιπο μέρος με ασπίδες και σταυροθόλια ενισχυμένα με σφενδόνια. Ο γυναικωνίτης επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρία μεγάλα δίλοβα παράθυρα 10 που παλιά είχαν θωράκια για την ασφάλεια των πιστών, όπως δείχνουν τα ίχνη προσαρμογής τους.

Υπάρχει αναντιστοιχία ανάμεσα στις παραστάδες που στηρίζουν την οροφή των παρεκκλησίων και σ’ εκείνες που στηρίζουν τη στέγη του γυναικωνίτη (δεν βρίσκονται στον ίδιο κατακόρυφο άξονα) γεγονός που προκάλεσε ανάλογη αναντιστοιχία 11 στα παράθυρα του ισογείου και του πάνω ορόφου στις πλάγιες πλευρές του ναού. Αυτό μαρτυρεί την έλλειψη ολοκληρωμένης κατασκευαστικής προμελέτης.

Σύστημα στήριξης του κεντρικού τρούλλου.

Ξεχωριστό στοιχείο του εσωτερικού της Παρηγορήτισσας, το οποίο και σήμερα καταπλήσσει τον επισκέπτη, είναι ο πρωτότυπος και τολμηρότατος τρόπος στήριξης του κεντρικού τρούλλου. Θέλοντας δηλαδή ο πρωτομάστορας να αφήσει ανοιχτό το χώρο του καθολικού (για ευρυχωρία, επαρκή φωτισμό και για να γίνεται ορατός ο τρούλλος αμέσως μετά την είσοδο) επινόησε το εξής σχέδιο: Σε κάθε γωνιά του κεντρικού τετράγωνου χώρου τοποθέτησε από ένα ζευγάρι παραστάδων.

Πάνω σ’ αυτές τις παραστάδες στήριξε οριζόντιους προβόλους (κορμούς κιόνων) μπηγμένους στους πλάγιους τοίχους, που το ελεύθερο άκρο τους προεξέχει προς το εσωτερικό του χώρου. Στις προεξοχές των προβόλων τοποθετήθηκαν ανά δύο κολώνες, που στα κορινθιακά κιονόκρανα τους στηρίχθηκαν ως επιστύλια πάλι κεραίες (πρόβολοι πακτωμένοι στον τοίχο).
Και στις νέες αυτές προβολές τοποθετήθηκε δεύτερος “όροφος” κιόνων που στήριξαν τις καμάρες πάνω στις οποίες κτίστηκε ο τρούλλος. Δηλαδή, αρχίζοντας απ’ το δάπεδο είχαμε μια προοδευτική σμίκρυνση των διαστάσεων του ανοιχτού χώρου, που πήρε έτσι ένα πυραμιδοειδές σχήμα με σχεδόν αιωρούμενους τους κίονες για να καταλήξει σε ένα ραδινό τρούλλο.

Πρόκειται για μοναδική καινοτομία στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, με την οποία επιτεύχθηκε άριστη διάρθρωση και διακόσμηση του πύργου του κυρίως ναού, που αλλιώς θα φαινόταν γυμνός και μονότονος. Ως προς το ρυθμό, έχουμε αρμονικό συνδυασμό δύο συστημάτων. Δηλαδή ξεκινώντας από μια οκταγωνική – λόγω παραστάδων- βάση, στο πάνω μέρος παίρνει τη μορφή σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο.

Η ανομοιομορφία των κιoνοκράνων δείχνει ότι οι κολώνες πάρθηκαν από διάφορα κτίρια της αρχαίας Αμβρακίας ή της Νικόπολης.
Όλοι σχεδόν οι πρόβολοι κάτω απ’ την πίεση του βάρους που εβάσταζαν ραγίστηκαν, δύο δε (ΟΙ ΒΑ και ΝΑ) έσπασαν και κατέπεσαν συμπαρασέρνοντας και κίονες του πρώτου ορόφου, πράγμα που εύκολα διαπιστώνει κανείς σήμερα με απλή παρατήρηση.

Για να προληφθεί η κατάπτωση και άλλων κιόνων, ενισχύθηκαν από πολύ παλιά οι πρόβολοι με την προσθήκη πάχους στις παραστάδες του ισογείου, οι οποίες αρχικά εξείχαν απ’ τον τοίχο μόνο 50 εκατοστά. Κατά τον Κ. Καιροφύλλα, ο κατακτητής της Άρτας Φαϊκ ή Φαήτ πασάς μαζί με τα άλλα μάρμαρα και γλυπτά που αφαίρεσε απ’ τα μνημεία της Αρτας – και ιδιαίτερα απ’ την Παρηγορήτισσα- για να στολίσει το τζαμί του στο Ιμαρέτ, έβαλε τους ανθρώπους του να αποσπάσουν και τις κολώνες του ΝΔ συστήματος στήριξης. Όμως γι’ αυτή τους την ασέβεια τιμωρήθηκαν, διότι καθώς προσπαθούσαν να τις αποσπάσουν, έσπασαν οι πρόβολοι και γκρεμίστηκε η μια απ’τις 2 κολώνες καταπλακώνοντας τους, οπότε ο πασάς δεν τόλμησε να επαναλάβει την ιεροσυλία του. Έκτοτε παραμένει το ΝΔ σύστημα με μια κολώνα για να θυμίζει τον τούρκικο βανδαλισμό. Ωστόσο η Παρηγορήτισσα ουδέποτε μετατράπηκε σε τζαμί

Στον κεντρικό τρούλο με το εξαιρετικό σύστημα στήριξης, σώζεται το ψηφιδωτό του Παντοκράτορα.

Ενδεικτικά σημειώνονται μερικές απ’ τις διαστάσεις αυτές:

Διάμετρος φωτοστέφανου Χριστού 3,23μ, πλάτος κεφαλής Χριστού 2,22μ, μήκος παλάμης 1,45μ, διάμετρος ματιού 0,80μ,

διαστάσεις Ευαγγελίου 1,55 Χ 1,35μ, εσωτερική διάμετρος τρούλλου 5,80μ, και ύψος παραθύρων τρούλλου 1,85 μέτρα.

Λίγο πιο κάτω, στο τύμπανο, στέκουν οι ραδινές μορφές ολόσωμων προφητών και στα λοφία διακρίνονται μισοκατεστραμμένες οι μορφές των Ευαγγελιστών.

Στο ιερό του ναού τοιχογραφίες του αγιογράφου Ανανία του 16ου αιώνα, στον κυρίως ναό τοιχογραφίες του 17ου αιώνα και τμήματα του μαρμάρινου τέμπλου.

Θρύλοι και παραδόσεις.

Υπάρχει μία εκδοχή που αγγίζει τα όρια του θρύλου και συνδέεται άμεσα με το όνομα Παρηγορήτισσα.

Το χτίσιμο της εκκλησίας είχε αναλάβει ένας περιζήτητος πρωτομάστορας που είχε εκπονήσει και τα σχέδια. Όταν ο ναός έφτασε σχεδόν στη μέση τον κάλεσαν να παρασταθεί και να σχεδιάσει και μία άλλη εκκλησία.

Επειδή είχε προχωρήσει αρκετά η κατασκευή της Παναγίας άφησε στο πόδι του τον κάλφα του, όπως λέγονταν τότε οι βοηθοί και έφυγε. Έλλειψε πολύ καιρό και τότε βρήκε την ευκαιρία ο νεαρός βοηθός είτε για να αναδειχθεί ο ίδιος είτε από ειλικρινή αισθήματα καλαισθησίας και τροποποίησε εξ ολοκλήρου τα σχέδια.

Η πρωτοβουλία του απεδείχθη ευφυέστατη καθώς τα νέα σχέδια που εκπόνησε και εκτέλεσε πρόσθεσαν άλλη χάρη στο ναό και αποτέλεσαν πρότυπο φαντασίας και καλλιτεχνίας.

Κάποτε όμως ο πρωτομάστορας γύρισε. Και όταν είδε τελειωμένο το ναό κάτι ράγισε μέσα του, καθώς από τη μια απέμεινε άφωνος να τον θαυμάζει κι από την άλλη αναγνώρισε ότι δεν είχε πλέον καμιά σχέση με τα δικά του σχέδια.

Η ζήλεια φούντωσε στην καρδιά του και αποφάσισε να εκδικηθεί τον κάλφα του που τον αγνόησε επιδειχτικά. Κάλεσε το νεαρό να ανέβουν στη στέγη για να του επισημάνει ένα σοβαρότατο λάθος. Αναστατωμένος ο νεαρός, καθώς ήταν σίγουρος ότι η κατασκευή του ήταν τέλεια τον ακολούθησε. Φτάνοντας στη στέγη ο βοηθός έσκυψε στο σημείο που του υπέδειξε ο πρωτομάστορας και τότε δέχτηκε μια δυνατή σπρωξιά στην πλάτη. Στην προσπάθεια του όμως να μην πέσει κρατήθηκε από τον πρωτομάστορα με αποτέλεσμα να τον παρασύρει στην πτώση του.

Ο λαϊκός θρύλος θέλει τους δύο άντρες να απολιθώνονται μόλις προσκρούουν στη γη. Αυτό το θρύλο έρχονται να επιβεβαιώσουν δύο κατακόκκινες πέτρες, που βρίσκονται μέχρι και σήμερα στο πίσω μέρος του ναού και οι οποίες δεν έχουν καμία σχέση με κανένα άλλο πέτρωμα στο μεγάλο περίβολο του.

Ο θρύλος συνεχίζεται και υποστηρίζει ότι η ίδια η Παναγία κατέβηκε για να παρηγορήσει τη μάνα του κάλφα, με αποτέλεσμα ο Ναός να πάρει το όνομα Παναγία Παρηγορήτισσα.