web statistics
Τα τραγούδια της Παναγιάς
Επιχειρώντας να προσεγγίσουμε με τρόπο λαογραφικό το περιεχόμενο των παραδοσιακών τραγουδιών που αφορούν, απευθύνονται ή περικλείουν το όνομα της Θεοτόκου, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες κατηγορίες:
1. Του Γάμου. Πρόκειται ίσως για τη μεγαλύτερη κατηγορία τραγουδιών, με αναφορά στην Παναγιά. Σε κάθε περιοχή της Ελλάδας, μα κυρίως στα Δωδεκάνησα, ο λαϊκός ποιητής ξεκινά τα παινέματα για τους νιόνυμφους, μόνο αφού ζητήσει από την Παναγιά να κατέβει και να δώσει την ευχή Της. Άλλοτε την ώρα που στολίζεται η νύφη, άλλοτε μετά τη Στέψη, στο γλέντι έξω από την αυλή της Εκκλησιάς, κι άλλοτε την ώρα που ετοιμάζουν τα κουλούρια του γάμου, κάθε τραγούδι της γαμήλιας τελετής εισάγεται με την επίκληση της Θεοτόκου:
"Κατέβα Κυρά Παναγιά με το Μονογεννή σου, στ' αντρόυνον που γίνηκε να δώσεις την ευχήν σού" (Κως)
"Έλα Παναγιά μου σώσε, νουν και λογισμόν μου δώσε / να παινέσω την κυρά μας και την χρυσοπέρτικά μας" (Ρόδος, Σύμη)
"Ω Παναγιά, Κυρά Ψηλή, με την χρυσή κορώνα / Έλα να δώσεις την ευκήν σ' αυτόν τον αρρεβώνα" (Κάλυμνος)
"Έλα Θεέ τζαι Πανα(γ)ιά με το Μονο(γ)ενή σου / τζι ευλόα μας του 'ην την δουλειάν, που 'ναι που την βουλή σου" (Κύπρος)
2. Της Θάλασσας. Πρόκειται για τραγούδια-προσευχές στην Παναγιά, που λένε οι γυναίκες και οι μανάδες των ναυτικών, περιμένοντάς τους να γυρίσουν από το ταξίδι. Τάματα και παρακλήσεις πλέκονται με αληθινές ιστορίες και κινδύνους της θάλασσας. Συχνά τα τραγούδια αυτά λειτούργησαν ως η "εφημερίδα" της εποχής, περιγράφοντας και διαδίδοντας, από στόμα σε στόμα, τραγουδισμένα, κάποια πραγματικά περιστατικά ναυαγίων και ανθρώπινου πόνου:
"Ω Παναγιά Γαλατζανή, βλέπε τα τα ναυτάκια / γιατ' έχει η θάλασσα χαρές, μα πιο πολλά φαρμάκια" (Δωδ/σα)
"Παναγιά μας, Παναγιά μας, φύλαγέ τα παιδιά μας" (Κάλυμνος)
"Ανάμεσα Τσιρίγο και σε Καβο-Μαλιά /καράβι κινδυνεύει μ' όλη τη σιρμαγιά […]/
Βοήθα Παναγιά μου για να γλυτώσουμε / κι όσα καντήλια έχεις θα σ' τα ασημώσουμε" (Λακωνία)
3. Νανουρίσματα. Σπάνια βρίσκει κανείς παραδοσιακά νανουρίσματα και κανακίσματα, χωρίς το όνομα της Παναγιάς:
"Κοιμήσου με την Παναγιά και με τον Άγιο Γιάννη / Με τον αφέντη τον Χριστό κι ο πόνος σου να γειάνει" (Μ. Ασία)
"Παναγιά μου 'που το Σκιάδι, βλέπε το πρωί και βράδυ / Παναγιά μου ' που το Βάτι, βλέπε το κι εσύ κομμάτι / Παναγιά μου 'που το Θάρρι, κόρην όμορφη να πάρει" (Ασκληπειό Ρόδου)
.jpg)
4. Της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Στα τραγούδια αυτά περιγράφεται ο πόνος της Θεοτόκου, ως προστάτιδας της Βασιλεύουσας, για την άλωσή της. Η Παναγιά "κλαίγει πικρά" που "τούρκεψεν" η Πόλη, αλλά και εκφράζει την κοινή προσδοκία του υπόδουλου ελληνισμού, ότι κάποτε τα πράγματα θα αλλάξουν. Στέκεται στην πόρτα της Αγια - Σοφιάς, λέγοντας στους τούρκους: "Πάψτε μαστόροι τη δουλειά, μη χάνετε καιρό σας. Εδώ τζαμί δεν γίνεται για να λαλούν χοτζάδες. Εδώ θα μένει Αγια-Σοφιά" (Μακεδονία)
Κι άλλοτε πάλι, συμπάσχοντας με τους ανθρώπους, θρηνεί σα μάνα για τον χαμό της:
"Μας πήρανε την Πόλη μας και την Αγια Σοφιά μας /Κλαίγει πικράν η Παναγιά" (Ανατ. Θράκη)
"Η Παναγιά αναστέναξε και δάκρυσαν οι 'κόνες" (Ανατ. Θράκη)
"Βοήθα Άη Γιώργη, βοήθα Παναγιά /να πάρουμε την Πόλη και την Αγια Σοφιά" (Ανατ. Θράκη)
5. Ιστορικά. Πέραν από όσα ειδικώς αναφέρονται στην Άλωση της Πόλης, η Παναγία εμφανίζεται και σε μία ακόμα σειρά τραγουδιών που περιγράφουν άλλα ιστορικά γεγονότα, συνήθως καταστροφές, όπως της Μ. Ασίας, της γενοκτονίας του Πόντου ή του ολοκαυτώματος των Ανωγείων της Κρήτης, από τους Γερμανούς το 1944:
"Ω Παναγιά μου Ανωγειανή, που 'σουν αυτή την ώρα / όντεν εβάναν την φωθιά στα ξακουσμένα Ανώγεια" (Κρήτη)
"Η Παναγία λειτουργά Τα σήμαντρα κτυπούνε / Βροντούνε τα καμπανας άτ'ς, Τ’ Ορμάνα αντιβροούναι /Της Σουμελάς το μόναστηρ Εβζήεν κ' εχαλάεν" (Πόντος)
6. Αφιερωμένα αποκλειστικά στη Χάρη της Παναγίας. Πρόκειται για τραγούδια που περιέχουν στίχους εγκωμιαστικούς και παρακλητικούς προς την Θεοτόκο και κυρίως αναφέρονται σε "Παναγίες" πολύ ονομαστών προσκυνημάτων (Πορταϊτισσα, Τήνου κ.ο.κ.). Αυτά δημιουργήθηκαν, ως επί το πλείστον, για να τιμήσουν και να υμνήσουν αποκλειστικά την Παναγιά κάθε τόπου:
"Κυρά μου Πορταϊτισσα, με το μεγάλο δρόμο, να μ' αξιώνει η χάρη σου να 'ρχομαι κάθε χρόνο" (Αστυπάλαια)
"Ω Παναγιά μου Τηνιακιά με το χρυσό τσεμπέρι, κρατάεις τον Μονογενή με το δεξί σου χέρι /Όλος ο κόσμος προσκυνά την εδική σου εικόνα, Ω Παναγιά μου Τηνιακιά με τη χρυσή κορώνα" (……..)
7. Θρήνοι Παναγιάς. Ένα πολύ μεγάλο τμήμα των παραδοσιακών τραγουδιών περιλαμβάνει τους λαϊκούς θρήνους της Μεγάλης Παρασκευής, στους οποίους η Θεοτόκος θρηνεί για τον Μονογενή της. Στα τραγούδια αυτά, περισσότερο από κάθε άλλο, ο λαϊκός ποιητής, ταυτίζει τη συμπεριφορά της με εκείνη της απλής μάνας που θρηνεί για το παιδί της, λιποθυμά στο χαμό, χάνει τα λογικά της, ελπίζει να ξαναδεί ζωντανό το σπλάχνο της. Γι' αυτό οι θρήνοι της Παναγιάς αποτελούσαν πάντα τα πιο παρηγορητικά τραγούδια για τις μητέρες εκείνες που έχουν ζήσει θάνατο παιδιού.
"Άρκοντες αφικράστε μου της Δέσποινας τον θρήνον / πώς κλαίει τον Μονογενή εις τον Σταυρόν εκείνον" (Κύπρος)
"Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα […] /
Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της την προσευχή της έκαμνε για τον Μονογενή της"/[…]
Η Παναγιά σαν τ' άκουσε πέφτει λιπιθυμάει / σταμνιά νερό της ρίχνουνε, τρία κανάτια μόσχο /
και σαν της ήρθε ο λογισμός και σαν της ήρθε ο νους της / ζητεί μαχαίρι να σφαγεί, φωτιά να πάει να πέσει […]" (Θράκη)
8. Με τη μορφή Τσακισμάτων.Υπάρχουν επίσης πολλά τραγούδια, οπου η αναφορά στην Παναγιά γίνεται μέσω "τσακισμάτων", δηλαδή επαναλαμβανόμενων φράσεων, παρένθετων κατά τη διάρκεια των στίχων, όπως λ.χ. "βόηθα Παναγιά μου", "Παναγιά μου", "βλέπε μας Παναγιά μου".Αυτά, άλλοτε έχουν θέμα σχετικό με την Παναγία (οπότε μπορεί να ανήκουν θεματολογικά σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες), άλλοτε όχι:
"Μια Λυγερή -βόηθα Παναγιά- μια Λυγερή τραγούδαγε" (Βάτικα Λακωνίας)
"Τρία καράβια -βόηθα Παναγιά- τρία καράβια φεύγουνε" (Ανατ. Θράκη)
"Ελάτε όλα τα πουλιά να κάνουμε ζυμάρι -βοήθα Παναγιά μου" (Δωδ/σα)
"Ω Παναγιά Κυ -βλέπε μας Παναγιά μου- ω Παναγιά Κυρά Ψηλή" (Κάλυμνος)
"Δώδεκα ευζωνάκια τ' αποφασίσανε / στην Πόλη για να πάνε -Παναγιά μου- να πολεμίσουνε" (Ανατ. Θράκη)
9. Λοιπά, γενικού περιεχομένου.Εδώ θα μπορούσαμε να κατατάξουμε όλα τα υπόλοιπα, σε θεματολογία, τραγούδια (της ξενιτιάς, της αγάπης κ.ο.κ.) που δεν μπορούν να ενταχθούν σε καμία από τις παραπάνω κατηγορίες. Σε αυτά, η αναφορά στην Παναγιά συνήθως γίνεται ως παράκληση να εκπληρώσει μια επιθυμία, αλλά το πρόσωπό Της δεν είναι αυτό που κατέχει εν τέλει τον πρωταρχικό ρόλο στους στίχους:
"Καλέ Συ Παναγιά μου κι Άγια μου Φωτεινή / βοήθα με και 'μένα όπου 'μαι ορφανή […]
Άγια μου Παναγιά μου κι Άγιε Γρηγόρη μου / βοήθα το πουλί μου να 'ρθει στη γνώμη μου" (Μ. Ασία)
"Παναγιά του Μανταλάκη βλέπέ μας το νησάκι" (Πάτμος)
"Συληβριανή μου Παναγιά, στο μπόι του λαμπάδα /
Φύλαγε την αγάπη μου, που 'ναι μακριά στα ξένα" (Σινασός Καππαδοκίας)
Άλλοτε επίσης το όνομά Της χρησιμοποιείται για να αποδείξει το μέγεθος της αγάπης:
"Μαρία λεν την Παναγιά, Μαρία λεν΄ κι εσένα /
κι αν αρνηθώ την Παναγιά, θα αρνηθώ κι εσένα" (Ήπειρος)
Εδώ συναντάμε επίσης και κάποια τραγούδια με ιδιαίτερο περιεχόμενο. Το ένα από αυτά είναι ο πολύ γνωστός χασάπικος της Κωνσταντινούπολης: "Έχε γεια Παναγιά", όπως τουλάχιστον έχει καταγραφεί έως σήμερα. Κατ' άλλη εκδοχή, οι στίχοι του τραγουδιού απαντώνται και ως: "Έχει γεια, πάντα γεια". Όπως και να έχει, η Παναγία ως προστάτιδα της Πόλης, μπορεί να δικαιολογήσει την ύπαρξή της σε αυτό το τραγούδι, έστω και αν γεννώνται απορίες για το νόημα των στίχων: "Έχε γεια Παναγιά, τα μιλήσαμε / όνειρο ήτανε, τα λησμονήσαμε"...
Το δεύτερο είναι ένα καθιστικό της Ανατολικής Θράκης, που συνηθιζόταν να λέγεται την ώρα του τραπεζιού, από τον οικοδεσπότη προς τους καλεσμένους του, στο οποίο περιγράφεται ένα όνειρο με την Παναγιά:
"Εψές είδα στον ύπνο μου και στο γλυκό ονειρό μου / τους Αποστόλους φίλευα και τον Χριστό κερνούσα /
και την γλυκιά μας Παναγιά θερμοπαρακαλούσα / για να μου δώσει τα κλεδιά, κλειδιά του Παραδείσου"
Τα δημοτικά τραγούδια της Παναγιάς, αναρίθμητα στο πέρασμα του χρόνου, θα θυμίζουν πάντα τη ζώσα αγάπη στο πρόσωπό Της από τις γενιές που τα δημιούργησαν, τα διέδωσαν, τα διέσωσαν και μας τα παρέδωσαν. Αγάπη που κανένα άλλο ιερό πρόσωπο της Ορθοδοξίας δεν έχει δεχθεί, σε αυτόν τον βαθμό. Η Παναγιά θα αποτελεί πάντα στην ψυχή του πιστού, σε κάθε εποχή, το οικείο ανθρώπινο πρόσωπο του δημοτικού τραγουδιού, που παρότι ξεπέρασε σε δόξα τους Αγγέλους και τους Αρχεγγέλους, τα Σεραφίμ, τα Χερουβίμ και κάθε τάγμα αγγελικό, παραμένει στην καρδιά του ως η Μητέρα του και η Μητέρα του κόσμου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου